Als je aan mensen vraagt wat zij onder evolutie verstaan, is een veelgehoord antwoord "dat we van apen afstammen". Ook creationisten menen vaak dat dit is wat evolutie betekent, hoewel Peter Scheele daarop een opvallende uitzondering vormt [1]. Vaak wordt als weerwoord hierop gegeven "we stammen niet van apen af, maar delen een gemeenschappelijke voorouder met ze". Maar ook dit is deels onjuist. Ik zal hier proberen uit te leggen waarom beide opvattingen onjuist zijn en hoe het dan wel zit.
In het kort komt het er op neer dat wij ook apen zijn, we zijn een bepaald soort apen, net als de chimpansee of de gorilla. Biologisch gezien behoren we tot dezelfde groep, maar taalkundig gezien wordt er vaak een onderscheid gemaakt tussen de mens en de andere apensoorten. We stammen dus logischerwijs ook van andere apen af, maar niet van de andere hedendaagse apensoorten (zoals de chimpansee, gorilla, orang-oetan of gibbon). Met deze apensoorten delen we gemeenschappelijke voorouders. De apensoorten die onze voorouders waren, zijn inmiddels uitgestorven. Begrippen als "aapmens" en "missing link" ("ontbrekende schakel") zijn verouderd en onjuist. Deze kennis is terug te vinden in de recente literatuur over de evolutie van de mens of primaten [2]. Hieronder zal ik dit uitgebreider uitleggen.
Om de achtergrond van het idee dat "we van apen afstammen" te begrijpen, moeten we eerst wat terug in de tijd. Lange tijd werd de indeling van de natuur gezien als een soort ladder: de planten stonden onderaan, dan kwamen de dieren en de mens stond helemaal bovenaan. Deze opvatting over de indeling van het leven werd bekend onder de naam Great chain of being. Voor 1859 (het jaar waarin Darwin zijn "On the origin of species" publiceerde) werd deze ladder gezien als de creatie van God, na 1859 als het product van evolutie. Evolutie werd gezien als de verklaring voor deze ordening, er zat continue progressie (vooruitgang) in van de laagste tot de hoogste trede van de ladder. Mensen stonden hoger op deze evolutionaire ladder dan dieren, en apen stonden net onder de mensen. Sommigen gingen zelfs zover dat ze de blanke, westerse mensen hoger op de ladder plaatsten dan mensen met andere huidskleuren en culturen. Evolutie werd dus gezien als een rechtlijnig, progressief proces van laag naar hoog, met de mens als hoogtepunt van de ladder, het onvermijdelijke eindpunt. Deze inmiddels sterk verouderde en onjuist opvatting kom je nog steeds vaak tegen, ook in veel woordenboeken als je onder "evolutie" kijkt.
Vanuit dit idee komen ook de begrippen als "aapmens" en "missing link" ("ontbrekende schakel"), die verwijzen naar de trede die de aap met de mens verbindt. Na de publicatie van Darwins boek, ging men op zoek naar deze ontbrekende schakel. Een van deze zoekers was de Nederlandse arts Eugène Dubois. Op Java vond hij in 1892 wat hij zocht: een schedeldak dat te primitief was voor een mens en een dijbeen dat duidelijk behoorde tot een wezen dat rechtop liep. Hij noemde het Pithecanthropus erectus, oftewel: rechtop lopende aapmens (tegenwoordig heet deze soort Homo erectus). Veel mensen denken nog steeds dat er zoiets bestaat als de ontbrekende schakel tussen mens en aap (en dus dier).
Tegenwoordig weten we dat dit een verkeerde voorstelling van zaken is. Evolutie is niet een rechte lijn van laag naar hoog, maar een gigantische boom (Tree of life) met allerlei takken (groepen dieren), waarvan een klein deel nu nog bestaat en veruit het grootste deel is uitgestorven. Het idee van een evolutionaire ladder heeft al een aardige tijd afgedaan. Er bestaat dus ook niet zoiets als een "aapmens" of "missing link" die tussen de aap en de mens in kan staan.
Net zoals in de meeste echte bomen, ontstaan takken door afsplitsing van andere takken. De oorspronkelijke tak van waaruit de twee (of meerdere) nieuwe takken zijn ontsproten, wordt de gemeenschappelijke voorouder (in het Engels common ancestor) van die takken genoemd. De takken die recent uit elkaar gegaan zijn, hebben dus ook een recente gemeenschappelijke voorouder. De meest recente gemeenschappelijke voorouder van onze tak, is die met de tak van de chimpansee. Zowel uit veel genetisch onderzoek als fossielen blijkt dat die tussen de 5 en 7 miljoen jaar geleden geleefd heeft. De gemeenschappelijke voorouder van de mens en de gorilla leefde iets eerder. Uiteindelijk deelt al het leven een gemeenschappelijke voorouder met elkaar die aan de oorsprong van de boom ligt.
De grote vraag blijft nu wat we onder "aap" verstaan, waarvan sommigen menen dat we er van afstammen en anderen dat we er een gemeenschappelijke voorouder mee hebben. De meeste mensen bedoelen daar de behaarde groep dieren mee die in bomen leven en (min of meer) op ons lijken. Volgens De Grote Van Dale is een aap een "vierhandig zoogdier van de onderorde Anthropoidea van de orde der primaten". Volgens de grote Winkler Prins encyclopedie (Encarta 2005) zijn apen eveneens de primaten die horen tot de onderorde Anthropoidea.
Wat is dan een 'primaat', een 'onderorde en 'Anthropoidea'? Dit zijn termen uit de taxonomie, de indeling van het leven die door biologen gemaakt wordt. Traditioneel werd deze indeling voornamelijk gemaakt op grond van uiterlijke kenmerken. Tegenwoordig wordt deze indeling niet alleen gemaakt op grond van anatomie en fysiologie, maar vooral op grond van genetica, de mate waarin de genen van verschillende dieren overeenkomen. Door naar de overeenkomsten en verschillen te kijken, is het mogelijk dieren in te delen in groepen, en die groepen weer in andere groepen, enzovoort. Deze taxonomie kent een rijke geschiedenis en is vaak gewijzigd. Door genetisch onderzoek en vondsten van fossielen bleek de mens veel nauwer verwant aan andere apen dan eerder gedacht. De moderne taxonomie behoort deze verwantschappen weer te geven. Hierdoor is de indeling regelmatig veranderd en is de mens steeds dichter bij andere apen en mensapen geclassificeerd. Ook nu nog is er geen gehele consensus over bepaalde aspecten van de classificatie. Een veelgebruikte (versimpelde) moderne taxonomische indeling voor de mens is hieronder weergegeven. De Nederlandse Wikipedia gebruikt het woord 'aap' voor de infraorde Simiiformes en geeft een mooi overzicht van de verdere indeling.
Taxonomische groep | Wetenschappelijke naam | Nederlandse naam |
Rijk | Animalia | Dieren |
Phylum (stam) | Chordata | Chordadieren |
Subphylum | Vertebrata | Gewervelden |
Klasse | Mammalia | Zoogdieren |
Orde | Primates | Aapachtigen |
Suborde (onderorde) | Haplorrhini (vroeger Anthropoidea) [3] | Apen en spookdieren (Tarsiidae) (in tegenstelling tot halfapen, Strepsirrhini) |
Infraorde | Simiiformes | Apen van de Oude Wereld [4] en mensapen |
Superfamilie | Hominoidea |
Mensapen |
Familie | Hominidae [5] | Oude naam voor mensachtigen, nu grote/echte mensapen |
Tribus | Hominini [5] | Mensachtigen |
Geslacht | Homo | Mens |
Soort | Homo sapiens | (anatomisch) Moderne mens |
Wat hieruit blijkt is dat ook wij tot de onderorde Anthropoidea (nu Haplorhini) of infraorde Simiiformes behoren en dus apen zijn! Deze onderorde delen we met allerlei andere apensoorten, van klauwaapjes en grijpstaartapen tot chimpansees en gorilla's. Biologisch gezien behoren we in deze groep thuis omdat we zowel anatomisch als genetisch de meeste overeenkomsten hebben met de andere leden van deze groep en we er evolutionair gezien een gemeenschappelijke voorouder delen. Van de nu nog levende apensoorten zijn we het meest verwant aan de chimpansee (en bonobo), gorilla en orang-oetan, waardoor we samen met deze apen in de groep van de Hominidae (5) zitten.
Aangezien onze (recente) evolutionaire voorouders ook in de groep van de Anthropoidea (Haplorhini) zitten, is het dus correct om te zeggen dat we van andere apen afstammen. We kunnen het nog nauwkeuriger stellen door te zeggen dat onze meest recente voorouders andere mensapen (hominoiden) waren.
Hoewel we taalkundig ons vaak scheiden van de rest van de apen, is dit biologisch gezien dus onrechtvaardig. In de biologie behoren alle dieren die evolutionair het meest met elkaar verwant zijn tot één groep omdat ze allemaal van dezelfde gemeenschappelijke voorouder afstammen. Biologen noemen zo'n groep verwante dieren die van één gemeenschappelijke voorouder afstammen een monofyletische groep. Wanneer we de mens buiten de groep van de apen plaatsen, ondanks dat we dezelfde gemeenschappelijke voorouder hebben, is er sprake van een parafyletische groep, wat biologisch gezien dus onjuist is.
De term 'mensachtige' (hominine of hominin in het Engels) wordt tegenwoordig gebruikt voor uitgestorven soorten die nauwer verwant zijn aan de moderne mens dan aan de chimpansee [5]. Het geslacht Australopithecus is hiervan een bekend voorbeeld. Deze soorten worden vaak gezien als evolutionaire voorlopers van de mens, maar het is onmogelijk om dat in letterlijke zin vast te stellen. Wel is het duidelijk dat een aantal van deze soorten nauw verwant moeten zijn geweest aan onze voorlopers. Om die reden worden ze ook wel als voorloper gezien. Het zijn overgangsvormen in de zin dat ze een mix vertonen van primitieve ('aapachtige') en afgeleide ('mensachtige') kenmerken, zolas je op grond van evolutie mag verwachten.
In het Engels wordt vaak nog onderscheid gemaakt tussen ape en monkey. Apes zijn hierin de mensapen (Hominoidea) en monkeys de Apen van de Nieuwe Wereld en de Apen van de Oude Wereld (4). Het opvallendste verschil tussen monkeys en apes is de staart, die de meeste monkeys wel hebben maar apes niet. Hoewel ook dit onderscheid biologisch onjuist is (namelijk niet monofyletisch), wordt het nog veel gebruikt, zeker buiten de wetenschappelijke literatuur. Eigenlijk zou de term monkey alleen gebruikt moeten worden voor de Simiiformes, zoals de Engelse Wikipedia nu ook doet.
Concluderend kan dus gesteld worden dat we apen zijn, van andere apen afstammen en gemeenschappelijke voorouders hebben met andere huidige apen.
Noten:
[1] Creationist Peter Scheele gaat op zijn site in op dezelfde inconsistentie als ik hier doe: http://www.degeneratie.nl/index.asp?PaginaID=1097
[2] Zie bijvoorbeeld:
Almécija, S., Hammond, A. S., Thompson, N. E., Pugh, K. D., Moyà-Solà, S., & Alba, D. M. (2021). Fossil apes and human evolution. Science, 372(6542), eabb4363.
Ayala, F. J., & Conde, C. J. C. (2017). Processes in Human Evolution: The journey from early hominins to Neanderthals and modern humans. Oxford University Press.
Cartmill, M. (2018). Hominidae: conceptual history. The International Encyclopedia of Biological Anthropology, 1–5.
Hawks, J. (2018). Hominini. The International Encyclopedia of Biological Anthropology, 1–4.
[3] Traditioneel wordt er onderscheid gemaakt tussen de Antropoidea (ook wel Simii genoemd) of 'echte' apen en de Prosimii of halfapen. Door genetisch onderzoek is gebleken dat deze indeling niet helemaal correct (niet monofyletsich) is, waardoor er een nieuwe indeling wordt gemaakt tussen Haplorrhini en Strepsirrhini. Ook de spelling Haplorhini komt voor. Die wordt verdedigd op grond van de samenstelling haploûs (ἁπλούς, 'enkelvoudig') en rhinos (ῥινός, 'neus'), waar maar één r in voorkomt. De dubbele r geniet echter de voorkeur omdat in dergelijke Griekse samenstellingen er sprake is van geminatie. Om dezelfde reden spellen we ook diarree (van διάρροια) met een dubbele r. Hetzelfde geldt overigens voor andere samenstellingen met -rhini, zoals Strepsirrhini) (halfapen), Platyrrhini (breedneusapen) en Catarrhini (smalneusapen).
[4] "Oude Wereld" en "Nieuwe wereld" slaan op de plaatsen waar de apen voorkomen. De Oude Wereld is Afrika en Azië, de Nieuwe Wereld is Noord- en Zuid-Amerika. Apen van de Oude en Nieuwe Wereld hebben een staart, mensapen niet.
[5] Vroeger werden alle mensachtigen (de moderne mens en soorten die bestaan hebben sinds de gemeenschappelijke voorouder met de chimpansee en nauwer verwant zijn aan de moderne mens) gegroepeerd onder de familie Hominidae en hominiden genoemd. Tegenwoordig verstaat men onder deze familienaam de mensachtigen, de chimpansee, gorilla, de orang-oetan en een aantal fossiele soorten die hieraan verwant zijn. Ze worden ook wel grote of echte mensapen genoemd. De subfamilie Homininae wordt nu gebruikt voor de gorilla's, chimpansees en mensachtigen, dus met uitsluiting van de orang-oetans omdat die minder nauw verwant zijn. Ze leven alleen in Afrika (de mens uitgezonderd). De mensachtigen (homininen) worden nu gezien als de tribus (stam) Hominini of zelfs als subtribus Hominina. Deze nieuwe indeling wordt steeds meer gebruikt (ook hier door mij), maar nog niet overal (en zeker niet in wat oudere literatuur). Verwarrend genoeg gebruikt de Nederlandse Wikipedia de term 'mensachtige' weer voor de familie Homininae, maar dit is m.i. (nog?) niet gebruikelijk. Let daarom altijd goed op wat er onder de termen 'Hominidae', 'Hominiae', 'Hominini', hominiden en homininen verstaan wordt. Vroeger werden mensachtigen hominiden (hominids in het Engels) genoemd, nu dus homininen (hominins in het Engels). In het Engels wordt soms ook de term hominines gebruikt voor de Homininae.
Dit artikel uit 2006 heeft in 2022 een update gekregen wegens veranderde inzichten.